Роджэр Скрутан. У абарону элітызму.

 

Дзякую за цёплае прывітальнае слова.

Вы, амэрыканцы, заўсёды ўсхваляеце людзей да нябёсаў, што вельмі бянтэжыць, калі ты і ёсьць той самы чалавек. Мы ў Брытаніі верым у эліты, але робім выгляд, што іх не існуе. І таму мы прамаўляем вельмі, вельмі сьціплыя ўступныя прамовы перад выступамі людзей, звычайна згадваючы іх недахопы, каб вы ў выпадку чаго не былі засмучаныя тым, як яны сябе паказваюць. Я ня буду распавядаць пра мае памылкі і недахопы, вы самі зможаце іх убачыць, калі я буду апавядаць.

Ёсьць такі знакаміты выраз, “тыранія большасьці”, які быў ўведзены ў палітычны дыскурс дзвума людзьмі, якія жылі амаль у адно і тое ж час у XIX стагодзьдзі. Першым быў Алексіс дэ Таквіль, знакаміты францускі аўтар, які напісаў “дэмакратыя ў Амэрыцы” пасьля падарожжа па гэтай краіне. Падчас свайго падарожжа ён спрабаваў уцяміць, як людзі могуць жыць без арыстакратыі. Ён, будучы арыстакратам, уразіўся іх дасягненьням. І хоць ён думаў, што жыцьцёвы ўклад чалавецтва можа зрушыцца ў дэмакратычным кірунку, ён убачыў штодзенную небясьпеку, якую ён і апісаў гэтым выразам — «тыранія большасьці» — гэта значыць небясьпека, што кожнае грамадзка значнае рашэньне будзе прынята большасьцю і для большасьці і ігнараваць як правы меншасьцяў, так і права быць нязгодным, так і кошт такога рашэньня. Ён адкрыў для сябе, што ў Амэрыцы не ўзьнікла гэтай тыраніі большасьці, і тады задаў сабе пытаньне-чаму?

Другім быў Джон Сьцюарт Міл, знакаміты ангельскі палітычны філёзаф, які выпусьціў аналягічнае папярэджаньне. Ён непакоіўся, што ва ўмовах рэальнай дэмакратыі (якая тады пачала зьяўляцца ў Англіі і ўжо зьявілася ў Амэрыцы) індывіды, меншасьці і асобныя сацыяльныя групы могуць апынуцца безабароннымі перад рашэньнем большасьці. Як мы ведаем, у большасьці больш магчымасьцяў, чым у меншасьцяў. Калі яны маюць магчымасьць увасабляць свае погляды на практыцы, што здарыцца тады зь меншасьцямі? Што здарыцца з тымі людзьмі, хто асьмеліцца не пагадзіцца?

І Таквіль і Міл лічылі, што праўдзівы парадак у палітыцы можа існаваць толькі калі існуе свабодная дыскусія на тэму парадку дня. Каб вольная дыскусія і абмеркаваньне існавала, неабходна магчымасьць быць нязгодным. Але людзі насамрэч не любяць нязгоду зь імі. Як жа стварыць магчымасьць быць нязгодным? Як зрабіць большасьць людзей, якія не зьяўляюцца яго часткай?

І было разуменьне, прынамсі ў Амэрыцы, што існуе патрэба ў канстытуцыі, якая як бы стаіць вышэй папулярных настрояў і да таго ж дае ім абмежаваньні. Таму шмат прычын, але адна зь іх адметная — тое, што я называю «лібэральнай фантазіяй»: фантазія, што народ першапачаткова добры, а ўлада заможных і прывілеяваныя — не. І такім чынам мы не павінны мець такіх рэчаў, як Канстытуцыі або ўлада закона; людзей, якія чыняць суд ці людзей, якія стаяць над большасьцю і кажуць яму, што рабіць. І гэта таму, што народ, будучы першапачаткова добрым, заўсёды паступае правільна, прынамсі, пакуль вы яму гэта дазваляеце.

Зараз вялікая частка з вас маладыя і ў вас яшчэ няма досьведу сутыкненьня са зласьлівасьцю іншых людзей. Але ёсьць мноства магчымасьцяў атрымаць гэты вопыт і, несумненна, вы яго з часам атрымаеце. Хоць некаторыя мэтады і мэты агідныя, іншыя неабходныя, каб людзі былі добрыя. Дарэчы, я думаю, што гэта частка адукацыі-мы спадзяемся, што вы, маладыя людзі, выйдзеце адсюль у пэўным сэнсе больш дасканалымі — не проста маючы больш ведаў, але маючы магчыма больш здольнасьцяў супрацоўнічаць зь іншымі, пакінуць ваш сьлед у грамадзтве, быць чалавекам, якому не трэба біць кагосьці ў твар, каб пракласьці свой шлях.

Увогуле, людзям патрэбны кантроль. І я лічу, што ўся палітычная філязофія павінна, урэшце, задумацца пра тое з-за чаго менавіта ў чалавечай прыродзе ўзьнікае патрэба ў кіраваньні. Існуюць асобныя аспэкты чалавечай прыроды, пра якія людзі не хочуць думаць. Вы ўсё не хочаце думаць аб тых сваіх рысах, што непрымальныя для вас і іншых людзей. Але існуюць і агульначалавечыя рысы, пра якія цяжка думаць.

Перш за ўсё гэта-зайздрасьць і рэсэнтымент. Людзі адчуваюць рэсэнтымент ў дачыненьні да выгод, статусу, талентаў іншых людзей і гэта нармальна. Ніцшэ, нямецкі філёзаф XIX стагодзьдзя, зь якім, я ўпэўнены, вы сутыкаліся, лічыў, што рэсэнтымент — ён выкарыстаў францускае слова па сваіх асабістых прычынах — гэта першапачатковая пазыцыя чалавечых супольнасьцяў. У рэшце рэшт, менавіта рэсэнтымент робіць сьвет зьменлівым і менавіта таму сьвет так жудасны. І Ніцшэ не належаў сьвету ў рэчаіснасьці. Ён быў даволі замкнёны хлопец. Ніцшэ абараняў куды больш індывідуалісцкі падыход да жыцьця, чым той, на які здольныя большасьць з вас. Пакінуўшы ў баку яго “пазытыўную філязофію”, я магу сказаць, што большасьць людзей прызнаецца, што яны разьлічваюць на нешта большае. Вядома, людзі зайздросьцяць адзін аднаму і адна з самых абуральных рэчаў — гэта калі іншаму чалавеку лепш, чым нам. І гэты рэсэнтымент будзе існаваць заўсёды, асабліва калі мы канкуруем за тое, чаго сапраўды хочам. Мы канкуруем за працу, любімых людзей, сацыяльнае становішча або статус і мы бачым, як іншыя людзі атрымліваюць тое, што хацелі мы. І мы ня можам кантраляваць тое, што мы адчуваем.

Ёсьць і іншая частка чалавечай прыроды, якая патрабуе кантролю. Яна была больш цікавая Джону Сьцюарту мілю і гэта — імкненьне да аднадумства. Міл лічыў, што аднадумства, а не свабода меркаваньняў — гэта першапачатковая пазыцыя чалавечага грамадзтва. Ён лічыў, што артадаксальныя меркаваньні пераважаюць і што мы знаходзім у іх абарону і сховішча. Мы ведаем, што калі мы будзем паўтараць тое, што кажуць усе астатнія, незалежна ад таго, да канца ці мы ў гэтым упэўненыя, мы ў бяспэцы, мы ня будзем падвяргацца нападкам. І неабходная сьмеласьць, каб вылучыцца з масы і сказаць тое, што звычайна не ўхваляецца.

Іншая асаблівасьць чалавечай прыроды, якую падкрэсьліваў францускі філёзаф, крытык і антраполяг Рэнэ Жырар, гэта неабходнасьць пошуку казла адпушчэньня, перасьледу ерэтыка. Калі грамадзтва знаходзіцца ў цяжкім становішчы, людзі сварацца адзін з адным, яны ня могуць вырашыць нейкую надзённую праблему ці ж ім нешта пагражае, гэта дапамагае знайсьці «вінаватага» чалавека. Усё роўна, што ён не вінаваты — галоўнае, што мы выбралі яго і мы яго ставім сабе, мы ўсе аб’яднаны супраць яго і гэта выдатна для нас. Мы ўсе адчуваем, што мы знайшлі крыніцу праблемы і змагаемся зь ей.

Гэта, зразумела, тое, што рабіў Гітлер з габрэямі ў міжваенны пэрыяд у Германіі, ён сказаў: “Не турбуйцеся. Прычына таго, што наша грамадзтва ў поўным хаосе ня ўва мне, наадварот, гэта таму, што габрэі аб’ядналіся супраць нас, згаварыліся, падрываючы парадак у шэрагах нашай арыйскай большасьці. Такім чынам мы павінны іх перасьледваць і перамагчы». Я думаю, калі вы азірнецеся назад, то ўбачыце, што пошук казла адпушчэньня — адна з самых прыкметных рыс чалавечага грамадзтва.

І ўсе гэтыя тры асаблівасьці чалавечай прыроды паказваюць на тое, што для чалавечых супольнасьцяў дараваць каго-небудзь так жа цяжка, як і для асобнага чалавека. Цяжка дараваць чалавека за тое, што ён лепш за цябе, цяжка дараваць чалавека за тое, што ён выступае са сваім меркаваньнем супраць усіх, цяжка дараваць чалавека проста за тое, што ён ерэтык ці просто непадобны на цябе. І пакаяньне — рэдкая рэч. Людзі рэдка прызнаюць свае памылкі, і яшчэ радзей яны займаюцца існым раскаяньнем каб загладзіць гэтыя памылкі або пакрыць шкоду. Думаю, вы ўсё гэта ведаеце па ўласным жыцьці. І мы таксама ведаем, збольшага дзякуючы нашай юдзейска-хрысьціянскай спадчыне — што прабачэньне зьяўляецца адной з асноў нашага сацыяльнага існаваньня. Людзі могуць жыць у сьвеце адзін з адным у адным грамадзтве толькі таму што яны гатовыя дараваць памылкі іншых і прызнавацца ў сваіх памылках.

Цяпер, у сьвятле ўсіх гэтых фактаў, вы можаце бачыць, чаму небясьпечна быць — ці ж імкнуцца быць-членам эліты. І ў Амэрыцы цалкам нармальна прасіць прабачэньня за гэта. Прабачэньні гэта выдатная рэч, але яны могуць дайсьці занадта далёка. Вы ўсе прывыклі да амэрыканскага звычаю прасіць прабачэньня, калі вы сутыкаецеся з кімсьці на вуліцы, вы без уліку падстаў бераце на сябе віну за ўсё, што ідзе ня так, каб да вас першапачаткова ставіліся мірна. Прабачэньні ў Амэрыцы гэта спосаб мірнага ўцёкаў ад агідных бакоў чалавечага грамадзтва. Кожны раз, калі гэтыя бакі становяцца да вас бліжэй, вы кажаце “прабачце, прабачце” і сыходзіце. Я не кажу, што гэта дрэнная рэч, але гэта ня вырашае ўсіх праблем.

Наступствы гэтых асаблівасьцяў чалавечай прыроды спараджаюць, перш за ўсё, нешта тыпу пастаяннага нараканьні з патрабаваньнямі роўнасьці, гэта відавочна, асабліва ў гэтым грамадзтве. У кожнай сфэры жыцьця сёньня ёсьць жаданьне ўраўненьня. Людзі не любяць ерархіі і прывілеі, і гэта натуральная іх схільнасьць казаць, што хтосьці не заслугоўвае прывілеяў. Калі хто-небудзь прэтэндуе на нейкую пазыцыю высока ў ерархіі, адразу зьяўляюцца пытаньні: “Хто ён? Што ён уявіў пра сябе? І па якім праве ён прэтэндуе на панаваньне нада мной?». І ерархічныя арганізацыі, такія як каталіцкая царква, часта падвяргаюцца крытыцы як анахранічныя. Людзі кажуць: “гэта было добра ў сярэднія вякі, але гэта не трэба цяпер, бо несумяшчальна з тымі зьменамі, што адбыліся ў грамадзтве за ўвесь гэты час”. І каталіцкі Касьцёл, як вы ведаеце, пакутуе ад гэтай крытыкі — паколькі людзі ня могуць прыняць канцэпцыю, што ёсьць безумоўны аўтарытэт, увасоблены ў асобе Папы, які перадаецца па ерархіі праз усе дыяцэзіі і гэтак далей і якому падпарадкаваны просты вернік. У якасьці процівагі гэтай ідэі існуюць эвангелічныя цэрквы, якія будуюцца зьнізу ўверх і вераць, што дары Сьвятога Духа даступныя ўсім аднолькава.

Цяпер вернемся да таго, што багацьце, прывілеі, культурны ўзровень і інтэлект зьяўляюцца аб’ектамі рэсэнтыменту ў нашым грамадзтве. Гэта выклікана тым, што вельмі цяжка радавацца тым выгодам, якія вам не належаць. Радасьць таму, што камусьці іншаму пашанцавала — гэта вельмі рэдкае пачуцьцё. Яно ўключае ў сябе і прабачэньне — вы павінны дараваць кагосьці за тое, што ён лепш за вас, за тое, што яму дасталася дзяўчына, пра якую вы марылі. І, як я ўжо казаў, даруюць людзі рэдка. І ўсё ж гэта адна з традыцыйных каштоўнасьцяў амэрыканскага народа — радавацца чужым посьпехам. І я думаю, што гэта адзін з тых момантаў, што робяць гэта грамадзтва такім шматабяцальным. У Эўропе людзі вельмі рэдка радуюцца посьпехам, калі яны ня іх уласныя. І нават тады, першае, што яны робяць — гэта хаваюць гэтыя посьпехі, каб ніхто больш пра іх не даведаўся. Тут жа, калі вы пасьпяховыя, вы выходзіце і кажаце “так, я зрабіў гэта!!” І іншыя людзі, у якіх не атрымалася, папляскаюць вас па сьпіне і скажуць, як гэта добра і як яны рады за вас. Гэтая сытуацыя склалася збольшага таму, што людзі прызнаюць, што ў гэтым грамадзтве ёсьць магчымасьці і для іх. Выгляд чужых дасягненьняў іх радуе, так як яны бачаць, што самі могуць з часам дасягнуць таго ж.

Паколькі існуе рэсэнтымент і паколькі здольнасьць дараваць сустракаецца рэдка, існуюць імкненьня “паставіць на месца” моцных, здольных і ўплывовых і зрабіць адрозьненьні, якія вядуць да няроўнасьці паміж людзьмі альбо неіснуючымі, альбо бескарыснымі. Праўда, не ў кожнай сфэры-і я думаю, гэты момант вельмі цікавы. У спорце, напрыклад, таленты ўсё яшчэ паўсюдна прызнаюцца і ўсхваляюцца. Мы не адчуваем сябе абыдзенымі пры выглядзе спартыўнага посьпеху іншага чалавека. У мяне ніколі не было шанцаў на посьпех у амэрыканскім футболе ці любым іншым такім спартыўным спаборніцтве, так што я не турбуюся з-за гэтага. Я пабудаваў сваё жыцьцё так, што я проста не канкурую ў гэтай сфэры. Але ўсё ж гэта вельмі цікавае пытаньне-чаму людзі наогул не асабліва занепакоеныя няроўнасьцю ў спорце? Адно з здагадак — што калі б не было б пасьпяховых спартсьменаў, не было б самога паняцьця спорту, і як можна было б гуляць у гульню без жаданьня ў ёй атрымаць посьпех? Спаборніцтва — гэта частка самой сутнасьці спорту. Але людзі не лічаць, што спаборніцтва зьяўляецца часткай сутнасьці іншых важных для нас сфэр жыцьця.

Так што ёсьць адваротны бок усяго гэтага. Нямецкі сацыёляг Макс Вэбер, як вядома, сьцьвярджаў, што ў кожным чалавечым супольнасьці ёсьць жаданьне даўжнікоў аб’яднацца і пазбавіць правоў крэдытораў. І мы бачым, што гэта працуе і ў палітыцы — большасьць прагаласуе за тое, каб пазбавіць пасьпяховых часткі іх маёмасьці, таму што яно лічыць, што багацьце належыць па праву зусім ня тым, хто яго мае. Хутчэй, зь іх пункту гледжаньня, гэта грамадзкае здабытак і яно павінна разьмяркоўвацца больш сумленна. І дзяржава можа гэта зрабіць. Мы можам абкласьці падаткамі багатых і разьмеркаваць атрыманыя грошы сярод усіх астатніх.

Многія палітычныя філёзафы апраўдваюць гэта — хоць і не ў такіх прамых выразах, якія выкарыстоўваю я або выкарыстаў Вэбер. Вэбер проста сказаў праўду. Палітычная філязофія-гэта выдатны габелен з хлусьні, закліканы схаваць падобную праўду. Зрэшты, Джон Ролз у яго знакамітай кнізе аб справядлівасьці ў прынцыпе разважае падобным чынам: багацьце — гэта грамадзкае здабытак і яно не знаходзіцца ў руках у сапраўдных уладальнікаў, калі не разьмяркоўваецца. Больш за тое, яно павінна быць разьмеркавана ў адпаведнасьці з плянам, які ўлічвае сацыяльныя патрэбы ўсіх людзей, і, зразумела, павінен праводзіцца ў жыцьцё дзяржавай. З-за пачуцьця, што разнастайныя выгоды сапраўды належаць грамадзтву, большасьць людзей галасуе ня толькі за пераразьмеркаваньне эканамічных выгод, але і за ліквідацыю той пагрозы, якая прадстаўлена ўсеагульнай адукацыяй.

Адбыўся пераход да навучаньня, якое не дазваляе студэнтам адставаць або апярэджваць-цяпер кожны атрымлівае “5”, кожны заканчвае ўнівэрсытэт з адзнакай. І гэта прыводзіць да дэвальвацыі дыплёмаў да такой ступені, што ўжо няма сэнсу мець дыплём у любым выпадку. Гэта стварае пагрозу для адукацыі, дзеля атрыманьня якога вы стараецеся. Я ведаю, што вы стараецеся, інакш бы вы не прыйшлі сюды сёньня. Вы стараецеся ня для таго, каб атрымаць бескарысны дакумэнт, але каб атрымаць тое, што пакажа вашыя рэальныя дасягненьні, што ваш праца ня быў бессэнсоўным.

Зноў жа, большасьці цяжка адрозьніць сапраўдную культуру, якая зьяўляецца доляй меншасьці, ад фальшывай культуры, якая даступная ўсім. Гэты факт вельмі турбуе, напрыклад, абаронцаў клясычнай музыкі, паколькі яны ведаюць, што клясычная музычная традыцыя ўтрымлівае ў сабе каштоўныя дасягненьні, веды і каштоўны сьвет пачуцьцяў. Усё гэта патрабуе некаторых намаганьняў для разуменьня. Многія людзі кажуць — “ Навошта нам гэтым займацца? Хай у нас будзе толькі Лэдзі Гага”. Нічога не хачу сказаць пра Лэдзі Гага, але, паверце мне, гэта высілак для разуменьня клясыкі варта зрабіць. Пакуль вы гэтага не зробіце, вы зразумееце, навошта яно трэба. У чалавечым жыцьці ёсьць шмат рэчаў, каштоўнасьць якіх вы не разумееце, пакуль не пазнаёміцеся зь імі. Але каб пазнаёміцца зь імі, вы павінны быць перакананыя ў іх каштоўнасьці. Гэта свайго роду парадокс.

Як вынік усяго гэтага, людзі пачынаюць падазрона ставіцца да самой ідэі справядлівай ацэнкі іншых людзей, лічачы, што быць ацэньваюць — гэта няправільна. І тыя, хто судзяць людзей, дзеляць іх на лепшых і горшых, становяцца свайго роду ізгоямі ў нашым грамадзтве.

У апісанай сытуацыі ёсьць наступствы. Была адна пасьпяховая спроба захапіць і пераразьмеркаваць здабытак пасьпяховых людзей. Але жыцьцё, якое было пакарана тымі, хто гэта зрабіў-гэтага здабытку проста ня стала. Гэта менавіта тое, што мы бачылі ў камуністычных краінах Эўропы: канфіскацыя ўсіх прыбыткаў ўсіх прадпрыемстваў вяла да зьнікненьня гэтых прыбыткаў і такім чынам, ужо няма чаго было пераразьмяркоўваць і грамадзтва станавілася ўсё бядней і бядней. Але большасьць патрабуе ўсё больш, такім чынам, урад вымушаны браць у пазыку ў будучыні. У людзей павінна быць тое, да чаго яны прывыклі — ня толькі магчымасьці, але і тыя выгоды, што ўрад абяцаў ім, нават калі эканамічных магчымасьцяў для падтрыманьня забесьпячэньня гэтых выгод ўсё менш і менш.

Мы бачылі гэта і тут у грамадзтвах заходняга сьвету — мы таксама бралі пазыку ў будучыні і многія людзі вельмі занепакоеныя гэтым. Што здарыцца, калі крэдыторы скажуць «пара плаціць па рахунках?» Мы бачылі, што нядаўна здарылася з Грэцыяй і Партугаліяй. Грэцыю, вядома, выратавалі намаганьнямі Эўрасаюза, але толькі пераклаўшы праблему на плечы астатніх членаў ЕС. Праблема як такая не сышла. Такім чынам, мы бачым расьце запазычанасьць і надыходзячы фінансавы крызіс і многія людзі адчуваюць, што набліжаецца Дзень расплаты. І мы не ведаем, якім ён будзе.

Іншым наступствам зьяўляецца разбурэньне высокай культуры — той культуры, якая павінна прышчапляцца ва ўнівэрсытэтах. Мала хто крытычна асэнсоўвае свае матывы. Апетыты людзей пераўзыходзяць іх самарэфлексіі. І людзі шукаюць побач чалавека, якога можна абвінаваціць ва ўсім. І гэта вядзе да варожасьці да ўсіх адрозьненьняў паміж людзьмі і да росту культуры пасродкавасьці. «Мне добра быць такім, якім я ёсьць і я не хвалююся, што ты думаеш, што ты лепшы за мяне. Я проста шчасьлівы тым, што я ёсьць”»

У гэтага ёсьць і адваротны бок. Мы можам пераадолець такім чынам праблемы. Мы ўсе ведаем, што калі мы схілім галаву, людзі пакінуць нас у спакоі. Прынамсі, гэта часовае разьвязаньне праблемы. Я, на жаль, ніколі ў сваім жыцьці галавы не схіляў, так што гэта мабыць самая пацярпелая ад удараў частка майго цела. Але ўсё ж я тут і я змагаюся. І цяпер, калі мне за семдзесят, мяне ўжо ня так моцна хвалюе, што адбываецца са мной.

Однко, даволі важна, што мы прымаем неабходнасьць абараняць меншасьці, нават адукаваныя меншасьці. І мы прызнаем у глыбіні душы, асабліва калі мы маем дзяцей, што мы жадаем магчымасьцяў ня толькі для сябе, але і для іх. І такім чынам, мы ўсё ж такі маем патрэбу ў культуры, у якой посьпех і няўдача ацэньваюцца па-рознаму. Мы можам ня ведаць, чым будуць займацца нашы дзеці, але мы ведаем розьніцу паміж посьпехам і няўдачай і не жадаем ім няўдач. Такім чынам, людзі ўсё ж не цалкам адданыя пасродкавасьці. Я думаю, што ўсе бацькі хочуць высокіх стандартаў у адукацыі. І ўсе людзі, якія ахвяруюць многім дзеля атрыманьня адукацыі, прызнаюць, што павінны быць адукацыйныя стандарты. Інакш навошта яшчэ ім гэта рабіць?

Больш за тое, бацькоўства спаборніцкае па сваёй сутнасьці. Спаборніцтва ляжыць у прыродзе размнажэньня. Размнажэньне яшчэ не засталося ў мінулым, я ўпэўнены, вы разумееце гэта, так як знаходзіцеся тут, у гэтым пакоі. Я ведаю, што гэта непапулярна сёньня і колькасьць народжаных дзяцей памяншаецца, але ўсё ж, людзі разглядаюць размнажэньне, нават калі як нешта нежадана-пабочнае, але ўсё як нешта, што адбываецца і ў парадку рэчаў. І такім чынам, зьяўляюцца дзеці і мы хочам, каб яны атрымалі посьпех. Спаборніцтва ляжыць у падмурку гэтага працэсу. Кожны тут, хто мае дзяцей, ведае гэта. Вы ў адказе за іх жыцьцё, вы іх абараняеце, вы павінны быць упэўнены, што ўсё зь імі ў парадку. І гэта менавіта спаборніцкі момант, таму што сьвет суровы. Рэальныя эгалітарысты, людзі, якія вераць у роўнасьць ва ўсім, як правіла бязьдзетныя-ці ж, як нашы палітыкі, таемна забясьпечваюць перавагі для сваіх дзяцей, навязваючы пасрэднасьць ўсім астатнім.

Такім чынам, я прапаную некалькі спосабаў абароны ад пасродкавасьці. Як я ўжо сказаў, меншасьці маюць правы і адно зь іх — права свабодных асацыяцый. Права асацыяцый служыць для абароны іх здабытку. Мы маем права ствараць уласныя школы і каледжы. У культуры большасьці яны пад пагрозай, у маёй краіне, у Брытаніі, яны пад пагрозай. Зь лейбарысцкім урадам можа быць, існаваньне прыватных школ стане немагчымым наогул. Але пакуль мы належым на права свабодных асацыяцый, людзі могуць зьбірацца разам і ратавацца. І вось як гэта магчыма павінна быць.

Наогул ўрок XX стагодзьдзя кажа нам, што ўсяму выдатнаму было наканавана быць прынесеным у ахвяру. Калі вы азірнецеся на Эўропу ў XX стагодзьдзі, калі вы азірнецеся на адну з самых выдатных калі-небудзь існавалі культур, вы ўбачыце, што ўсё прыгожае ў ёй было прынесена ў ахвяру. Ня толькі людзі, але і гарады, грамадзкія інстытуты, выдатныя сыстэмы права, што мы атрымалі ў спадчыну, усё было прынесена ў ахвяру ўсюды, за выключэньнем Брытаніі і нават там усё гэта было непапраўна пашкоджана. І я думаю, што людзі павінны гэта прызнаць-усяму выдатнаму наканавана стаць ахвярай.

Але мы павінны, нягледзячы на гэта, працягваць рабіць сваю справу і ў некаторай ступені мы можам яе зрабіць. Мы павінны стварыць Канстытуцыі, якія ўтрымліваюць у сабе нешта накшталт старой ідэі атрыманьня ў спадчыну — Канстытуцыі, якія будуць перашкаджаць большасьці ўсталёўваць тыранію над меншасьцямі, якія хочуць самаўдасканальвацца. Тут нам патрэбны палітычны дыскурс, які будзе хаваць гэта ад большасьці. Гэта складана, прыйдзецца трохі зманіць. Вы павінны казаць: «вядома, у нашым грамадзтве мы ўсімі сіламі імкнемся да роўнасьці». Амэрыканцы заўсёды так кажуць, хоць маюць Канстытуцыю, якая старанна прадумана, каб не дапусьціць таго, каб гэта зацьвярджэньне аказалася поўнай праўдай. Амэрыканская Канстытуцыя была створана, каб абараняць меншасьці, абараняць магчымасьці людзей станавіцца лепш за іншых людзей і адказваць стандартам больш строгім, чым сярэдні прадстаўнік большасьці.

І гэта бадай самая складаная задача, але я думаю, што маладыя людзі зоймуцца гэтым. Яны інстынктыўна хочуць разглядаць сваю дзейнасьць як дасягненьні, атрыманьне перавагі. Але вы павінны практыкаваць мастацтва ўтойваньня. Ёсьць выдатнае арабскае слова, якое апісвае гэта-такійя. Яно было прыдумана мысьлярамі-шыітамі ў Сярэднявеччы ў Іране, калі яны жылі пад асманскім суніцкім праўленьнем і некаторыя формы рэлігіі былі забароненыя. І слова “такія” паходзіць ад слова, якое пазначае сьвятасьць. Яны казалі: “вы павінны быць такімі — сутыкаючыся зь іншымі людзьмі, вы павінны казаць, што вы верыце таксама, як яны вераць, што вы жывяце таксама, як яны жывуць. Але ўнутры, якая пакутуе, але не раскрываецца, жыве душа, якая ведае праўду”.

Вядома, гэта шмат у чым перабольшаньне ў адносінах да такіх людзей, як я, але я ўсё ж павінен часам прыкладаць высілак, каб хавацца час ад часу. Цяпер я магу без працы хаваць свае погляды, калі я лічу, што я небясьпечнай сытуацыі. Я магу стаць сакральнай ахвярай, казлом адпушчэньня.

І ўсё гэта-праблема, якая нас турбуе. Парада, якую вы даеце з вышыні свайго аўтарытэту, не павінна быць дадзены адкрыта. І вы павінны хаваць вашыя адрозьненьні ад іншых людзей у многіх аспэктах ў сучасным жыцьці. Вам не абавязкова казаць, што вы менш невуцкія, чым ваш сусед. Не прызнавайцеся, што вы больш культурныя і не крытыкуйце яго за недахоп культуры. Радасна згаджайцеся, што вы такі ж ідыёт, як і ён.

Адзін з маіх старых студэнтаў з Прынстана прыяжджаў да мяне на адзін дзень. Ён працуе ў буйной фінансавай арганізацыі ў Лёндане і я сказаў яму “ Ну, гэта выдатна, што ты там. Гэта дзіўна. Гэта каштавала ўсіх тых намаганьняў, якія вы прыклалі, вывучаючы старажытныя мовы, працы Гётэ на нямецкай і ўсю гэтую філязофію, якой я вас вучыў». І ён сказаў “Так, але куды больш карысным было ўменьне казаць пра футбол, таму што гэта адзінае, пра што яны кажуць у офісе. Адзін раз я зрабіў заўвагу пра Гётэ і вельмі хутка мне стала ясна, што мая кар’ера знаходзіцца на мяжы правалу”. Я адказаў: “Так, вядома, але хіба я не папярэджваў пра гэта?”. Ён адказаў:» “так, прабачце, я забыўся пра гэта”.

Вы павінны сьціпла прызнаваць правату іншага толькі толькі таму, што ён належыць да большасьці, каб вызначыць будучыню грамадзтва, якое ўключае вас. Вы не павінны выдаваць таго, што ў вас ёсьць таемнае жаданьне ўсталяваць іншы тып культуры. Што гэта за культура? Пра гэта-мае заключныя словы.

Я думаю, што мы хочам усталяваць, асабліва ва ўнівэрсытэтах, культуру, заснаваную на веданьні і на адрозьніваньні паміж рэальным веданьнем і ўсяго толькі меркаваньнем. Відавочна, што вам асабіста вельмі цяжка адрозьніць сярод вашых меркаваньняў тыя, якія заснаваныя на сапраўдным веданьні, ад тых, якія не зьяўляюцца такімі, таму што яны ўсе аднолькавыя з вашага пункту гледжаньня. Але ў кантэксьце адкрытых дыскусій ва ўнівэрсытэце вы зразумееце, што вашы розныя меркаваньні маюць розную вагу. Некаторыя зь іх далікатныя і нічога не значаць. Яны ніяк не ўплываюць на балянс у дыскусіі. Але некаторыя вашыя меркаваньні, калі вы выкарыстоўваеце іх правільна, прымушаюць іншых прыняць вашыя перакананьні, таму што яны заснаваныя ня толькі на вашым меркаваньні, але яшчэ і на чымсьці яшчэ.

І гэта веданьне павінна выносіць рашэньні і ўсталёўваць стандарты. Яно павінна адрозьніваць праўду ад хлусьні, добрае ад дрэннага, годнае ад нявартага і гэтак далей.

Я лічу, што ў гэтай культуры павінны паважацца традыцыйныя інстытуты, спадчына і ўстойлівыя традыцыі. Гэта даволі складаная рэч, якую людзі майго пакаленьня могуць данесьці людзям вашага пакаленьня. Вядома, традыцыйныя інстытуты, якія дасталіся мне ў спадчыну, страшна зьмяніліся за тыя пяцьдзесят гадоў, што я іх усьведамляў. Яны ня ўсе былі каштоўныя, зразумела, многія зь іх былі зьменены або зьнішчаны справядліва, але ўсё ж я веру ў іх асэнсаванасьць іх асноўнага спадчыны, дзякуючы якому я стаю тут цяпер перад вамі і выказваю свае думкі. І я хачу перадаць гэтую спадчыну наступным пакаленьням. І я думаю, што гэта магчыма, толькі калі мы будзем паважаць ідэю, якая ўжо ёсьць у перадачы гэтых інстытутаў.

Яна ўжо ў аснове гэтага працэсу атрыманьня ў спадчыну, таму што ўсё гэта было завешчана Нам тымі, хто ахвяраваў многім дзеля ўсяго гэтага. Я думаю, мы павінны навучыцца шанаваць гэтыя ахвяры і ўнесьці свой уклад у захаваньне гэтых традыцый і інстытутаў у сваю чаргу. Мы не павінны прымаць іх як ёсьць. Наадварот, мы павінны ўносіць у іх свой жывы ўклад і яны павінны быць зьменены ў многіх адносінах.

Але мы павінны падтрымліваць калектыўную памяць, хто мы такія як народ. Гэта ня зводзіцца да таго, чаго жадае большасьць у дадзены момант часу. У Амэрыцы ярка відаць, што дэмаграфічны партрэт краіны моцна зьмяняецца ад пакаленьня да пакаленьня, але ўсё ж ёсьць пачуцьцё, што людзі належаць адзін аднаму і падзяляюць паміж сабой нешта, што атрымалі ў спадчыну. Мы хацелі б мадыфікаваць гэтую спадчыну, але безь яе мы не змаглі б мірна сабрацца ў адным месцы. І я лічу, што для гэтага патрэбна актыўная праца нашай памяці, падчас якой мы будзем сутыкацца з дрэннымі рэчамі, якія здараліся, каб выратаваць ад падобных рэчаў тыя добрыя рэчы, якія мы хочам увекавечыць. Я думаю, што гэтая калектыўная памяць павінна быць адкрыта ў сваю чаргу для ідэі асабістых дасягненьняў, для тых імкненьняў і ідэалаў, якія ўсё яшчэ могуць існаваць у зьмененых умовах сучаснай адукацыі.